Boeren in West-Afrika hebben twee rijstsoorten tot hun beschikking: Aziatische rijst met hoge opbrengstpotentie en Afrikaanse rijst, die beter is aangepast aan de lokale omstandigheden. Rijst is een zelfbestuiver, wat inhoudt dat een ras doorgaans niet kruist met andere rassen. Toch is er een kans van 0,5 procent op kruisbestuiving, zegt dr. Edwin Nuijten van de leerstoelgroep Technologie en agrarische ontwikkeling (TAO), betrokken bij het onderzoek. Na voldoende generaties leidt die kruising tot nieuwe planten. Boeren hebben de zaden van deze nieuwe planten apart gehouden, weer ingezaaid en zaden uitgewisseld. Daardoor zijn variëteiten van dit nieuwe rijsttype stilaan in de regio verspreid.

De Wageningers toonden met moleculaire technieken aan dat de nieuwe kruising genetisch verschilt van de Afrikaanse en Aziatische rijst. Het nieuwe rijsttype geeft een redelijk stabiele opbrengst en kent een korte groeiperiode, waarmee de plant goed is aangepast aan de korte regenperiode in Gambia en Senegal, zegt Nuijten. Voorts is de hybride goed aangepast aan arme bodems in de West-Afrikaanse regio.

Nuijten en zijn collega’s vonden nauw verwante varianten van deze kruising in Sierra Leone, Gambia, Guinee Bissau, Guinee Conakry en Senegal. Hij vermoedt dat de kruising in meerdere landen spontaan in het veld is ontstaan, wat heeft geleid tot een groep van kruisingen met eenzelfde genetische basis. De onderzoekers breken zich nog het hoofd over een door boeren ontwikkelde rijstvariant in Ghana en Togo die niet alleen afwijkt van de bekende Aziatische en Afrikaanse rijstrassen maar ook afwijkt van de kruising in de naburige landen. Ze hebben nog niet kunnen traceren wat het uitgangsmateriaal van deze variant is.

Naast TAO zijn de leerstoelgroep Gewasfysiologie en het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland (CGN) bij het onderzoek betrokken. Financier is het NWO-programma WOTRO, dat wetenschappelijk onderzoek voor ontwikkelingsvraagstukken ondersteunt.

Beleidsmakers en donoren moeten meer oog hebben voor kennisontwikkeling en uitwisseling door boeren in het veld, vinden de onderzoekers, die daarbij spreken van unsupervised learning. Dit in tegenstelling tot supervised learning, waarbij veredelaars en wetenschappers aan boeren uitleggen wat ze moeten doen. ‘Het is belangrijk om onderzoek te koppelen aan boerenkennis’, zegt Nuijten, ‘om zo een beter idee te krijgen van wat de boeren nodig hebben. Zo gaan we nu na bij de betreffende boeren of we nog iets kunnen verbeteren aan deze nieuwe rijstvariëteiten of dat we kunnen assisteren bij de uitwisseling ervan.’