De eerste ontdekking die in deze richting leidt, werd gedaan in het begin van de vorige eeuw. In 1949 vergeleek het Scottish Counsil for Research in Education de scores van twee verschillende generaties mensen van dezelfde leeftijd. De resultaten van elfjarigen in 1933 en in 1947 suggereerde dat de gemiddelde score zo’n 2-3 punten gestegen was. Maar dat gebeurde niet alleen in Schotland. In Engeland wees een soortgelijk onderzoek op een toegenomen IQ van 1.28 punten tussen 1936 en 1949. In Amerika steeg de score tussen 1930 en 1980 15 punten.

Maar wat verklaart deze toegenomen score?
Het zou een gevolg van genetische veranderingen kunnen zijn. Dit kan gebeuren als mensen selectief een partner uitzoeken. Er is bewijs dat dit inderdaad gebeurt op basis van de intelligentie. Mensen van ongeveer dezelfde mate van intelligentie zijn eerder geneigd zich tot elkaar aangetrokken te voelen. Dit zou echter geen reden zijn voor een gemiddeld toegenomen IQ, maar alleen voor een grotere variatie. Als een kind een slimme ouder heeft en een minder slimme ouder, zou het kind daar tussenin zitten qua intelligentie. Maar omdat mensen een gelijkwaardige partner uitzoeken, krijgt het kind de beste genen van beide ouders mee en is dus intelligenter. Dan zouden we dus alleen meer uiteenlopende resultaten verwachten.

Een ander argument tegen deze “slimme genen-theorie” is dat intelligentie en vruchtbaarheid een tegengesteld verband lijken te houden. Mensen vallen sneller op knappe mensen die minder intelligent zijn, dan op slimme mensen die minder knap zijn. Dit wetende, zouden we een algehele daling van het gemiddelde IQ verwachten. Misschien licht de verklaring voor de stijging in intelligentie dus helemaal niet in de genetica.

Voor we dieper op deze vraag kunnen ingaan, is het misschien handig om te bedenken wat “intelligentie” is. Is het dat je van ervaringen kunt leren? Je probleemoplossend vermogen? Bij een IQ-test speelt het korte termijngeheugen een grote rol. Maar bepaalt de kracht van je geheugen je intelligentie? Door de recente technologische ontwikkelingen hebben mensen precies de vaardigheden kunnen ontwikkelen die een rol spelen bij een IQ-test, maar intelligentie is toch meer dan weten hoe je kunt scoren op een IQtest? Misschien is de toename in intelligentie niets meer dan het gevolg van een betere manier van testen.

Ongeacht wat intelligentie precies is, als het niet door onze genen komt, worden we misschien slimmer door onze omgeving en dan met name scholing. Sinds 1920 is het gemiddeld aantal jaar dat mensen aan scholing besteden flink toegenomen, evenals het aantal mensen dat een hogere opleiding gevolgd heeft. Maar de hogere IQ score werd vastgesteld bij kinderen van zes en negen jaar, dus voordat ze verdere scholing hebben kunnen volgen. In de laatste zestig jaar is onze manier van scholing van kinderen echter veranderd. In plaats van feiten in het hoofd stampen wordt veel meer ingespeeld op het zelf ontdekken en leren begrijpen. Eén van de dingen die getest worden tijdens een IQ-test is het logisch redeneren. Je ziet bijvoorbeeld een aantal symbolen en de vraag is, welk van de drie gegeven symbolen het volgende in de rij is. Onduidelijk is echter of de kinderen dan echt slimmer zijn, of dat ze alleen geleerd hebben dit soort vragen te beantwoorden. Natuurlijk is een IQ-test bedoeld om puur de intelligentie te meten. Maar “slim zijn” bestaat uit zoveel verschillende aspecten dat hier eigenlijk geen test voor te bedenken is.

Inmiddels denken wetenschappers dat verbeteringen in de sociaaleconomische omstandigheden een grote rol hebben gespeeld in het toegenomen IQ-verschijnsel. We weten dat mensen met een hogere sociaaleconomische status vaak hoger scoren in IQ-testen. Kinderen uit hogere klassen hebben vaak betere verbale vaardigheden, wat goed van pas komt bij de test. Bij een IQ-test worden zowel verbale als non-verbale toetsonderdelen gebruikt. Non-verbale opdrachten zijn bijvoorbeeld gebaseerd op ruimtelijk inzicht en patroonherkenning. Uit de resultaten van de IQ-onderzoeken blijkt echter dat de gemiddelde score bij non-verbale oefeningen meer gestegen is dan bij verbale oefeningen. Dus als een betere sociaaleconomische status vooral verband houdt met gestegen verbale vaardigheden, moet er nog een andere oorzaak zijn voor de verbeterde IQ-score.

Een andere verbetering in de wereldwijde leefomstandigheden is de betere voeding en gezondheid. Vooral na de Tweede Wereldoorlog, toen rantsoenen konden worden afgeschaft. In Japan zag men de gemiddelde lengte per persoon stijgen met 2 tot 4 centimeter. In 1970 deden Michael Rutter en zijn collega’s onderzoek naar het gewicht van baby’s bij de geboorte en merkten dat kinderen op 1-jarige leeftijd beter functioneerden dan kinderen die een lager gewicht hadden. Maar op 18-20 jarige leeftijd was van dit verschil niets meer te merken.
James Flynn suggereert dat naarmate mensen slimmer worden, ze de ontwikkeling van hun kind belangrijker vinden. Ze creëren daarom een zo stimulerend mogelijke omgeving voor het kind. Hij stelt dat het IQ van iemand voor een deel afhangt van mensen waarmee het omgaat. Zodoende zal de intelligentie alsmaar toenemen. Dit is echter alleen een hypothese.

De toename in het gemeten IQ kan dus twee dingen betekenen. Mensen in geïndustrialiseerde landen worden steeds slimmer, of een IQ-test volstaat niet om iemands intelligentie te meten. Een IQ-test meet hooguit een paar cognitieve vaardigheden. In de loop der tijd ontwikkelen we echter betere tests, en we komen steeds dichter bij het werkelijk meten van intelligentie. Maar voorlopig kunnen we helaas nog niet stellen dat mensen slimmer worden…